طی سه سال گذشته، بازار سرمایه ایران به یکی از پرچالش‌ترین دوره‌های خود وارد شد. شاخص کل بورس در این مدت دچار نوسانات شدیدی شد که ناشی از عواملی مانند تغییرات نرخ ارز، افزایش نرخ تورم، تحریم‌های اقتصادی، و تصمیمات سیاست‌گذاری داخلی و همچنین افزایش تنش‌های سیاسی و منطقه‌ای بود. این شرایط پیچیده، اهمیت مدیریت پرتفوی و استفاده از ابزارهای نوین مالی برای کاهش ریسک و دستیابی به بازدهی مطلوب را بیش از پیش داد. در این راستا، سرمایه‌گذاران توانستند با بهره‌گیری از صندوق‌های سرمایه‌گذاری، ابزارهای مالی اسلامی مانند صکوک، و ابزارهای نوین مانند کرادفاندها، استراتژی‌های موثری برای مدیریت دارایی‌های خود اتخاذ کنند.
تحلیل ریسک‌های بازار سرمایه طی سه سال اخیر
بازار سرمایه در این مدت با چند نوع ریسک اصلی مواجه بود که هر یک تأثیر مستقیمی بر تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاران داشت. ریسک سیستماتیک که ناشی از عوامل کلان اقتصادی و سیاسی است، بر کل بازار تأثیر گذاشت و کنترل آن از عهده سرمایه‌گذاران خارج بود. افزایش تنش‌های منطقه‌ای و مشکلات سیاسی، از جمله عواملی بودند که این نوع ریسک را تشدید کردند. ریسک غیرسیستماتیک که مربوط به شرایط خاص یک صنعت یا شرکت است، نیز در این دوره افزایش یافت. تغییرات در سیاست‌های صادراتی، کاهش قیمت جهانی نفت و مواد اولیه، و افزایش فشار تحریم‌های مستقیم بر صنایع کلیدی مانند پتروشیمی و فولاد، از جمله عواملی بودند که این نوع ریسک را تقویت کردند. برای کاهش این ریسک، سرمایه‌گذاران باید تنوع‌بخشی را در پرتفوی خود در اولویت قرار دهند. یکی دیگر از چالش‌های مهم، ریسک نقدشوندگی بود. کاهش حجم معاملات و افت اعتماد عمومی به بازار باعث شد که بسیاری از سرمایه‌گذاران نتوانند دارایی‌های خود را در زمان مناسب و با قیمت منصفانه به فروش برسانند. این موضوع به‌ویژه برای سهام شرکت‌های کوچک یا دارای وضعیت مالی ضعیف، ملموس‌تر بود. در همین حال، ریسک روانشناختی نیز به دلیل رفتار هیجانی و تصمیم‌گیری‌های عجولانه سرمایه‌گذاران، نقش مهمی ایفا کرد. بسیاری از سرمایه‌گذاران بدون تحلیل دقیق، تحت تأثیر اخبار یا شایعات بازار، دست به خرید یا فروش دارایی‌های خود زدند. با توجه به شرایط مذکور، لزوم توجه به ابزارهای مدیریت پرتفوی بسیار حائذ اهمیت می‌باشد.
مدل‌های مدیریت پرتفوی و بهینه‌سازی سبد سهام
مدیریت پرتفوی و بهینه‌سازی آن، یکی از کلیدهای موفقیت در سرمایه‌گذاری است. یکی از مدل‌های کلاسیک و شناخته‌شده در این زمینه، مدل مارکویتز است که بر مبنای رابطه ریسک و بازده عمل می‌کند. این مدل به سرمایه‌گذاران نشان می‌دهد که چگونه می‌توانند با انتخاب دارایی‌هایی که همبستگی پایینی با یکدیگر دارند، ریسک پرتفوی خود را کاهش دهند. به‌عنوان مثال، سرمایه‌گذاری در سهام یک شرکت پتروشیمی همراه با اوراق بدهی و طلا می‌تواند ترکیبی باشد که تأثیر نوسانات یک بخش را بر کل پرتفوی کاهش دهد.
مدل ارزش در معرض خطر (VaR) نیز ابزاری قدرتمند برای اندازه‌گیری و مدیریت ریسک است. این مدل به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا بفهمند احتمال زیان در یک دوره زمانی مشخص و در سطح اطمینان معین چقدر است. استفاده از این مدل به‌ویژه در شرایطی که بازار با نوسانات شدید مواجه است، می‌تواند به سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری کمک کند.
روش‌های پیشرفته‌تر مانند مدل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی نیز در سال‌های اخیر برای بهینه‌سازی پرتفوی به کار گرفته شده‌اند. این روش‌ها با تحلیل داده‌های تاریخی و پیش‌بینی روندهای آینده، به سرمایه‌گذاران کمک می‌کنند تا بهترین ترکیب دارایی‌ها را انتخاب کنند. به‌عنوان مثال، استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌تواند روندهای آینده بازار را با دقت بیشتری پیش‌بینی کند و به سرمایه‌گذاران در انتخاب دارایی‌های مناسب کمک کند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری: تنوع در مدیریت دارایی‌ها
صندوق‌های سرمایه‌گذاری یکی از ابزارهای پرکاربرد برای مدیریت دارایی‌ها و کاهش ریسک هستند. این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند که با مدیریت حرفه‌ای و شفافیت در عملکرد، از مزایای تنوع‌بخشی بهره‌مند شوند. در ایران، صندوق‌های سرمایه‌گذاری متنوعی وجود دارند که هر یک متناسب با اهداف و سطح ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران طراحی شده‌اند:
- صندوق‌های سهامی: مناسب سرمایه‌گذارانی که به دنبال بازده بلندمدت و پذیرای ریسک بالاتر هستند. این صندوق‌ها بخش عمده‌ای از دارایی های خود را در بازار سهام سرمایه‌گذاری می‌کنند.
- صندوق‌های مختلط: با ترکیب سهام و اوراق بدهی، تعادل مناسبی میان ریسک و بازده ایجاد می‌کنند.
- صندوق‌های درآمد ثابت: گزینه‌ای مناسب برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار که به دنبال حفظ اصل سرمایه و بازدهی ثابت هستند.
- صندوق‌های کالایی: صندوق‌های طلا و نقره، به دلیل نقش آن‌ها در حفظ ارزش در برابر تورم، به‌ویژه در ایران که نوسانات قیمتی طلا بسیار بالا است جذابیت زیادی پیدا کرده‌اند.
- صندوق‌های بخشی: در صنایع خاصی مانند پتروشیمی یا فولاد یا خودرو سرمایه‌گذاری می‌کنند و کل پرتفوی آنان محصور به شرکت های یک صنعت خاص می‌باشد.
- صندوق‌های شاخصی: عملکرد شاخص کل یا سایر شاخص‌های منتخب بازار را دنبال می‌کنند و با هزینه‌های پایین‌تر، امکان بهره‌گیری از روند کلی بازار را فراهم می‌کنند.
- صندوق‌های رشدی: بر شرکت‌های در حال رشد تمرکز دارند و بازدهی بالاتری را ارائه می‌دهند، هرچند ریسک بیشتری دارند.
ابزارهای مشتقه در راستای مدیریت بهینه سبد سهام
ابزارهای مشتقه (Derivatives) به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین ابزارهای مالی، نقش حیاتی در مدیریت ریسک و بهینه‌سازی سبد سهام ایفا می‌کنند. این ابزارها شامل قراردادهایی هستند که ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه مانند سهام، شاخص، کالا، یا ارز مشتق می‌شود. دو نوع متداول و پرکاربرد این ابزارها قراردادهای آتی و اختیار معامله هستند.
1. قراردادهای آتی (Futures)
قراردادهای آتی توافق‌نامه‌هایی هستند که خریدار و فروشنده را ملزم می‌کنند در تاریخ معین، یک دارایی را با قیمت مشخص معامله کنند. این ابزار به ویژه برای مدیریت ریسک نوسانات قیمت در بازارهای پرنوسان مؤثر است. سرمایه‌گذاران می‌توانند از قراردادهای آتی برای محافظت از پرتفوی خود در برابر نوسانات قیمت دارایی‌های پایه استفاده کنند. به عنوان مثال، یک سرمایه‌گذار که در سهام شرکت‌های وابسته به قیمت نفت سرمایه‌گذاری کرده است، می‌تواند از قراردادهای آتی نفت استفاده کند تا از کاهش احتمالی قیمت نفت و تأثیر آن بر سهام خود جلوگیری کند. این استراتژی که به عنوان پوشش ریسک (Hedging) شناخته می‌شود، از زیان‌های احتمالی جلوگیری می‌کند.
2. اختیار معامله (Options)
اختیار معامله ابزار دیگری است که به سرمایه‌گذار حق (و نه الزام) خرید یا فروش یک دارایی با قیمت از پیش تعیین‌شده در یک بازه زمانی مشخص را می‌دهد. این ابزار در دو نوع اصلی وجود دارد:
- اختیار خرید (Call Option): به دارنده حق خرید دارایی در قیمت معین را می‌دهد.
- اختیار فروش (Put Option): به دارنده حق فروش دارایی در قیمت معین را می‌دهد.
در مدیریت پرتفوی، اختیار معامله به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد که از زیان‌های بالقوه جلوگیری کنند یا از فرصت‌های رشد قیمت دارایی‌ها بهره‌مند شوند. برای مثال، یک سرمایه‌گذار می‌تواند اختیار فروش را برای محافظت از پرتفوی خود در برابر کاهش قیمت سهام خریداری کند.
3. کاربردهای ابزارهای مشتقه در مدیریت سبد سهام
- پوشش ریسک (Hedging): سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از مشتقه‌ها، اثرات منفی نوسانات قیمت بر دارایی‌های خود را کاهش دهند. این رویکرد به ویژه برای شرکت‌های بزرگ که تحت تأثیر نوسانات قیمت مواد اولیه یا ارز هستند، مفید است.
- سفته‌بازی (Speculation): مشتقه‌ها به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند که از پیش‌بینی‌های خود درباره تغییرات قیمت سود ببرند. این روش با ریسک بیشتری همراه است اما می‌تواند بازده بالاتری داشته باشد.
- آربیتراژ (Arbitrage): سرمایه‌گذاران می‌توانند با بهره‌گیری از تفاوت قیمت در بازارهای مختلف، سود کسب کنند. ابزارهای مشتقه به طور ویژه در اجرای این استراتژی مؤثر هستند.
صکوک: ابزار مالی اسلامی
صکوک یکی از ابزارهای مالی اسلامی است که با رعایت اصول شریعت، جایگزینی مناسب برای اوراق بدهی متعارف محسوب می‌شود. این ابزار مبتنی بر دارایی‌های واقعی است و انواع مختلفی دارد که هرکدام برای اهداف خاصی طراحی شده‌اند. صکوک در قالب‌های مختلف مانند اجاره، مرابحه، مشارکت، استصناع، مضاربه، مزارعه، مساقات، منفعت، سلم و جعاله ارائه می‌شود. این تنوع به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد در پروژه‌های مختلفی، از زیرساخت‌ها و ساخت‌وساز گرفته تا تأمین مالی تجاری و صنعتی، مشارکت کنند. ویژگی اصلی صکوک این است که برخلاف اوراق بدهی که بر اساس بهره طراحی شده‌اند، ساختار آن به‌گونه‌ای است که سرمایه‌گذار به‌طور مستقیم در مالکیت دارایی‌ها یا مشارکت در سود و زیان پروژه‌ها شریک می‌شود. این امر صکوک را برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال بازدهی پایدار و کاهش ریسک هستند، جذاب می‌کند. در مدیریت پرتفوی، صکوک نقش مهمی در تنوع‌بخشی و کاهش وابستگی به نوسانات بازار سهام دارد. همچنین، بازدهی قابل پیش‌بینی برخی از انواع صکوک، مانند اجاره و مرابحه، به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا تعادل مناسبی در پرتفوی خود ایجاد کنند. در ایران و سایر کشورهای اسلامی، صکوک به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی برای تأمین مالی پروژه‌های بزرگ و زیرساختی شناخته شده است و نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. با توجه به ماهیت شفاف و مبتنی بر دارایی صکوک، این ابزار مالی به‌طور گسترده در مدیریت ریسک و ایجاد بازدهی پایدار برای سرمایه‌گذاران استفاده می‌شود و سهم قابل توجهی در بازارهای مالی اسلامی دارد.
پرتفوی سرمایه‌گذاری شرکت پتروشمیران
شرکت پتروشمیران به عنوان یکی از شرکت‌های عالی در حوزه سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با در اختیار داشتن دارایی‌هایی به ارزش روز بیش از 15,000 میلیارد تومان، همواره تلاش نموده تا ترکیب بهینه‌ای از سبد دارایی را مدیریت نماید. این شرکت با بهره‌گیری از پرتفویی متنوع که شامل سهام شرکت‌های بزرگ و بنیادی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و مالکیت استراتژیک در صنایع کلیدی است، توانسته است رویکردی متوازن و هدفمند را در مدیریت سرمایه‌های خود اتخاذ کند.
عمده سهم‌های موجود در پرتفوی غیرکنترلی این شرکت شامل بانک تجارت، بانک ملت، فولاد شاهرود، صنایع ملی مس ایران، نفت بهران، فولاد مبارکه و شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا) است. سرمایه‌گذاری در این دارایی‌ها نشان‌دهنده تمرکز استراتژیک شرکت بر تنوع‌بخشی و کاهش ریسک از طریق ورود به صنایع حیاتی کشور، مانند بانکداری، فولاد، پتروشیمی و معدن است. این رویکرد علاوه بر کاهش اثرات نوسانات بازار، فرصت‌های رشد قابل توجهی را در اختیار پتروشمیران قرار داده است.
علاوه بر سهام بورسی، شرکت پتروشمیران بخش قابل توجهی از دارایی‌های خود را به صندوق‌های سرمایه‌گذاری اختصاص داده است. این صندوق‌ها شامل صندوق‌های درآمد ثابت، صندوق‌های طلا و صندوق‌های سهامی هستند که هر یک با ویژگی‌های خاص خود به تنوع و انعطاف‌پذیری بیشتر پرتفوی شرکت کمک کرده‌اند. سرمایه‌گذاری در صندوق‌های درآمد ثابت با ایجاد بازدهی منظم و مطمئن، جریان نقدی شرکت را تثبیت کرده است. همچنین، حضور در صندوق‌های طلا به عنوان ابزاری برای پوشش ریسک تورم و صندوق‌های سهامی برای بهره‌گیری از فرصت‌های رشد بازار سرمایه، به بهینه‌سازی بازدهی کل دارایی‌ها کمک کرده است.
یکی از مهم‌ترین نقاط قوت استراتژیک شرکت، مالکیت 44 درصدی سهام شرکت پتروشیمی جم پیلن و کنترل عمده بر این مجموعه است. پتروشیمی جم پیلن به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده محصول پلی پروپیلن در کشور، نقشی حیاتی در زنجیره ارزش صنایع پایین‌دستی دارد. کنترل استراتژیک پتروشمیران بر این شرکت، امکان مدیریت هوشمندانه و تصمیم‌گیری برای توسعه فعالیت‌های تولیدی و مالی را فراهم کرده و سودآوری پایدار را برای سهامداران تضمین می‌کند.
ارزش بالای دارایی‌های تحت مدیریت و استراتژی‌های متنوع سرمایه‌گذاری، نشان‌دهنده توانایی پتروشمیران در مدیریت کارآمد سرمایه‌ها و کاهش ریسک است.
نویسنده: مهدی سادات بکائی؛ رئیس هیئت مدیره و مدیر سرمایه‌گذاری پتروشمیران